Поиски новых форм режессуры современного узбекского театра

Исмоилов Анвар Хамдамжонович,

докторант (PhD) Государственного института искусств и культуры Узбекистана.

Мустақиллик даври ўзбек театри режиссурасида тарихий ва замонавий асарларни саҳналаштириш устидаги ижодий изланишлар билан бир қаторда, оригинал адабий асоси бўлмаган, режиссёрларнинг фантазияси ва дунёқарашида вужудга келган кичик сценарий ёки этюдлардан иборат композициялардан таркиб топган спектакллар ҳам саҳна юзини кўрди. Бу миллий режиссуранинг янги шакл изланишлари вужудга келишига туртки берди. Натижада ноодатий ва ноанъанавий бўлган, асосан сўз эмас, пластик хатти-ҳаракат ва рақсга қурилган, бутунлай томошавийлик асосидаги спектакллар вужудга келди. Уларда драматургиянинг йўқлиги қанчалик ўзини оқлайди? Бу каби томошалар ўзбек театри санъатида ўз ўрнига эга бўла оладими? Режиссурадаги бундай изланишлар яшашга ҳақлими?

Маълумки, театрнинг асоси – спектакль, спектаклнинг асоси эса – драматургия. Шундай экан, театр санъатини, саҳнага қўйилажак спектаклларни пьесаларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Бироқ ҳар танганинг иккинчи томони бўлганидек, мазкур ҳақиқатни истисно қиладиган вазиятлар ҳам мавжуд. Юқорида таъкидланганидек, режиссёрларнинг онг-тасаввури маҳсули бўлиб дунёга келадиган томошалар ижодкорлар фикр-хаёлида шу қадар яхлит тарзда намоён бўладики, уларни қоғозга туширишнинг ҳожати қолмайди. Албатта, режиссурага қўл урган барча ижодкорлар эмас, шу соҳадаги айрим режиссёрларгина мазкур йўналишда ижодий изланишлар олиб борди.

Режиссёр Б.Йўлдошев Ўзбек давлат драма театрида саҳналаштирган “Ипак йўли” спектаклида Буюк ипак йўлининг ип-газлама ёки қимматбаҳо тошларни минглаб чақирим нарига етказган “карвон йўли бўлибгина қолмай, балки халқларни бирлаштирувчи, ўзаро алоқаларни тикловчи восита сифатида”[1]ги роли жиҳатидан бугунги кундаги аҳамиятига барчанинг эътиборини жалб қилди. У сўзсиз театр воситаларини спектаклда қўлларкан, поэтик қиссанинг томошабин онг-у шуурига етиб бориши учун томошада сўзнинг йўқлиги ҳеч халақит қилмаслигига эришган. Чунки режиссёр таклиф этган пластик ечим спектакль воқеаларининг тушунарли, режиссёрлик нияти ва фикрининг аниқ ифода этилишига сабаб бўлган. Бунинг натижасида тарих ва бугунни кўприкдек боғлаб турган карвон йўли, инсониятнинг неча асрлар давомида шаклланиб келган ўзаро муносабатлари, шунингдек, дунёқараши ва турмуш-тарзи хилма-хил бўлган халқлар, Шарқдан Ғарбгача бўлган ҳамда тараққиётга турли даражада юз тутган мамлакатлар ҳақида ҳикоя қилувчи томоша юзага келди.

Республика Ёш томошабинлар театрида режиссёр О.Салимов томонидан саҳнага қўйилган “Боз масхарабоз” томошаси бир йўналишдаги кичик сюжетдан иборат сценарий, ижрочиларнинг бадиҳагўйлигига асосланганлиги билан итальян “комедия дель арте” унсурларини ёдга солади. Ушбу томоша эксцентрик комедия шаклларини ўзида намоён этган. У фарс ҳолатлари ва буффонада оҳанги билан характерланади. Ушбу сўзсиз, пластик ҳаракат ва мимикалардан иборат бўлган масхарабозлик ва пантомима спектакли орқали режиссёр ҳаётда мавжуд бўлган ижтимоий муаммоларга қарши чиқди, инсонлар ўртасидаги самимий муносабатлар, ҳис-туйғулар, меҳр-муҳаббатни улуғлади. “Енгил юмор ва ғамгинлик билан бойитилган спектакль ўзининг шартлилиги, фалсафийлиги, шунингдек, саҳнавий тилнинг пластик сайқалланганлиги, ифодавийлиги билан кўнгилни забт этади” [3]. Натижада томошабин бир вақтнинг ўзида ҳам кулади, ҳам фикрлайди.

Режиссёр В.Умаров эса Ўзбек Миллий академик драма театрида “Аёлғу” спектаклини саҳналаштирар экан, ўзбек саҳна санъатининг анъаналаридан воз кечмаган ҳолда янгича қиёфани кўрсата олди. Психологик йўналишдаги кечинма санъатига хос унсурлар саҳнада фалсафий мазмундаги хатти-ҳаракатлар асосида, шартлилик ва рамзийликка кенг ўрин берилган ҳолда ифодаланди. Натижада режиссёр инсон руҳияти ва тақдирини очишда ҳаётийлик ва шартлиликнинг уйғунлигига эриша олди. Саҳнада томошабин бир вақтнинг ўзида ҳам оддий инсонларнинг турмуш тарзи, қарашлари, дардлари, ҳам илоҳий даражадаги ҳис-туйғулар, ўзаро муносабатлар, курашларнинг гувоҳи бўлди. “Спектаклнинг чуқур мазмуни, қобилиятли сценография, шарқона миллий фольклор ва “Энигма” номли ғарбий европа гуруҳи фазовий мусиқаларининг уйғунлигидан юзага келган ажойиб мусиқавий ечим, ва албатта, театр актёрларининг бетакрор ижроси – буларнинг бари ҳайратомуз ва тўлақонли саҳна асарини юзага келтирди” [2]. Спектаклда халқ оғзаки ижоди намуналаридан фойдаланилгани ўзбек халқининг йўқолиб бораётган гўзал урф-одатлари ва анъаналарини тиклашга ундайди. Ундаги воқеалар деярли сўзга қурилмаган бўлса-да, уларни томошабин ҳам ақлан, ҳам қалбан тушуна олади. Чунки томоша айнан ўзбек миллатига хос хусусиятлар ва қадриятлар билан суғорилган.

Мазкур томошаларда режиссёрлар фалсафийлик ҳамда томошавийликни мувофиқлаштириб, бадиий яхлитликка эриша олди. Улар ўзбек театри режиссураси анъаналарини жаҳон театри ютуқлари билан уйғунлаштириш йўлидаги собит қадам бўлди. Бу томошалар оригинал драматик асоси бўлмагани учун саҳнавий композициялар сифатида намоён бўлса-да, аслида спектакль композицион қонун-қоидаларига тўлиқ бўйсундирилди. Бундай томошаларни саҳналаштириш мураккаб. Шунинг учун режиссёрдан катта тажриба, билим ва маҳорат талаб қилинади. Ўз навбатида, бундай изланишлар режиссёрларни янада чархлайди, дунёқарашини шакллантиради ва фантазиясини оширади. Шунинг учун ҳам режиссурада бу каби томошаларни саҳнага қўйиш бўйича амалий тажрибаларни кучайтириш, шундай изланишларга кенг ўрин бериш зарур.

Адабиётлар

1.                  Тўлахўжаева М. Режиссёр изланишлари // “Театр” журнали, 1999/1-2-сон.

2.                  Умарова Г. История одного спектакля: “Аёлгу” – (“О, Женщина!”) // “Театр” журнали, 2014/4.

3.                  Юлдашев Т. Фурор театрального Востока в Европе. “Народное слово” газ., 2002 йил 8 ноябрь.

Поступила в редакцию 05.03.2018 г.